UNBOUNDARIES NEWS

 

Haki ya kukata rufaa ni ya kila mshtakiwa

MARA baada ya kusikiliza ushahidi au maelezo yalitolewa na pande mbili zinazopingana mahakamani, mahakama huandaa hukumu ili kuhitimisha mgogoro uliopo mbele yake kwa kubainisha upande upi wenye haki juu ya madai.

Hukumu ya kesi ya madai ni sharti iwe na mambo muhimu na ya msingi kama maelezo mafupi na fasaha kuhusiana na shauri husika, masuala au mambo yaliyokuwa yakibishaniwa na pande mbili katika mgogoro ulioko mahakamani - ambayo mahakama imeombwa kuyatolea uamuzi, uamuzi juu ya masuala au mambo yaliyopo mbele ya mahakama, na sababu ambazo zimeisababisha mahakama kutoa uamuzi huo.

Mara baada ya hukumu kuandaliwa na hakimu au jaji aliyesikiliza shauri husika, ni sharti isomwe kwenye mahakama ya wazi, ambapo mtu yeyote anaweza kufika na kusikiliza ikisomwa.

Lakini katika baadhi ya mashauri, hasa yale yanayohusisha watoto wadogo, mahakama yaweza kuyasikiliza na kusoma hukumu katika mahakama isiyokuwa ya wazi, au chemba kama wengi walivyozoea kuita.

Amri ya mahakama

Amri ni maelezo rasmi ya mahakama yenye kutoa uamuzi wa mwisho kuhusu haki ambayo pande mbili zinazopingana mahakamani zinadaiana. Amri ya mahakama ni muhtasari wa hukumu ya mahakama kuhusiana na shauri husika, na inapaswa kuwa na jina la mahakama iliyotoa hukumu hiyo, namba ya shauri lililofikishwa mahakamani, majina na maelezo ya mdai/mdaiwa katika shauri husika, maelezo ya madai na nafuu inayooombwa katika shauri husika, gharama halisi zilizotumiwa katika shauri husika, na tarehe, sahihi ya jaji au hakimu aliyeitoa, na mhuri wa mahakama iliyotoa amri hiyo.

Ziko aina mbalimbali za amri ya mahakama, ikiwa ni pamoja na kukaza hukumu/amri kwa kurejeshewa fedha anazodai mdai, kiasi cha fedha kilichoonyeshwa na mdai katika hati ya madai ndicho kitakachorudishwa kwa mdai; kukaza hukumu/amri kwa kurejeshewa mali inayohamishika, kama magari au thamani za maofisini au nyumbani;  na kukaza hukumu/amri kwa kulipwa fidia ya pesa badala ya kurejeshewa mali iisyohamishika.

Nyingine ni kukaza hukumu/amri kwa kumilikishwa mali isiyohamishika na kulipwa fidia ya kodi, kama mali hiyo ilikuwa inazalisha faida.

Kwa mfano nyumba ya kupangisha - mdai anapewa uwezo wa kukusanya kodi ya nyumba au kodi ya aina yoyote ile toka kwenye mali ya mdaiwa hadi atakapokuwa amemaliza dai lake.

Mfano anaweza kuchukua kodi ya nyumba hadi hata miaka miwili kutegemea aina ya deni na nyumba anayoipangisha.

Hukumu/amri nyingine ya mahakama ni inayotolewa kwa kuvunja makubaliano ya ubia. Kama ni biashara iliyokuwa inaendeshwa kwa ubia mahakama itatoa amri kuivunja na wakati mwingine hata kutoa amri ya kugawana au kuuza mali.

Kwa kawaida, hukumu/amri ya mahakama hukazwa na mahakama iliyoitoa. Tuseme kama ni mahakama ya wilaya ndiyo ilisikiliza kesi hadi ikatoa hukumu basi ndiyo itakayotoa amri ya kukaza hukumu.

Hata hivyo, mahakama nyingine yaweza kupokea maombi ya kukaza hukumu iliyotolewa na mahakama nyingine na ikasimamia kukazwa kwa hukumu/amri hiyo, kutegemea na mazingira ya shauri moja hadi jingine, na pia kutegemea mali za mdaiwa ziko katika mamlaka ya mahakama ipi.

Utaratibu wa kuhamisha ukazaji wa hukumu/amri kutoka mahakama iliyoitoa hadi mahakama nyingine ni kwamba mdai ataomba mahakama iliyoitoa hukumu/amri hiyo iihamishie katika Mahakama ya Hakimu Mkazi katika mahali ambapo anaomba hukumu/amri ikazwe.

Nayo Mahakama ya Hakimu Mkazi ambapo hukumu/amri hiyo imehamishiwa yaweza kusimamia kukaza hukumu hiyo yenyewe au kuihamishia katika Mahakama ya Wilaya ambako mali za mdaiwa zimo.

Kwa kawaida, ni wajibu wa upande ulioshinda mahakamani kuomba mahakama ikaze hukumu.

Mahakama yaweza kukaza hukumu kwa mdaiwa kulipa deni; madai aliyoamuriwa na mahakama kulipa au kwa kukamata mali au akaunti ya benki, au mshahara wa mdaiwa, kama hatalipa yeye mwenyewe kwa hiari.

Kukata rufaa

Kukatata rufaa ni haki ya kila mtu ambaye atakuwa hajaridhika na uamuzi uliotolewa na mahakama. Haki ni ya msingi sana, hivyo basi ni vema hakimu anayetoa hukumu katika mahakama yoyote ile akamsaidia na kumwelewesha mshitakiwa juu ya haki hii.

Haki hii inaenda sambamba na kupatiwa nyaraka muhimu kama vile nakala ya hukumu pamoja na mwenendo mzima wa mahakama, tokea siku ya kutajwa kwa shauri husika.

Mahakama nyingi zimekuwa na tabia ya kuchelewesha nakala ya hukumu kwa kisingizio kwamba haijaandikwa sawa, kwani ilisomwa tu. Inawezekana ukachelewa kuiandaa, lakini sio kwa muda mrefu kiasi hicho kwani utakuta mkata rufaa hadi miezi miwili inapita yeye anazunguka na barua huku na huku akiomba nakala ya hukumu yake.

Kama haki imetendeka basi apewe nakala yake ndani ya muda wa kawaida  ili aweze kujiridhisha hata kama hana mpango wa kukata rufaa.

Msomaji mara nyingi ni kawaida kuona mmoja kati ya pande, wakati mwingine pande zote, zinazopingana kutoridhika na uamuzi wa mahakama baada ya hukumu kusomwa.

Katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania ya mwaka 1977 inatoa haki ya kukata rufaa kwenye mahakama ya juu zaidi ya ile iliyotoa hukumu au uamuzi huo kwa upande wowote ambao unadhani kwamba haukutendewa haki na mahakama hiyo.